Geschiedenis: Keulen in de tijd van de Romeinen

Keulen werd net voor het begin van de jaartelling gesticht door de Romeinen en behoort tot de oudste steden van Duitsland. Het was daarna zelfs eeuwenlang de grootste stad en hoofdstad van de Romeinse provincie Germania Inferior. Omdat Duitsland als land pas in 1871 gevormd werd, is Keulen dus langer een Romeinse dan een Duitse stad geweest.

foto: mozaïek van gladiatoren uit de Romeinse tijd van Keulen

Een Romeins mozaiek opgegraven in Keulen, foto Willy Horsch (onder CC BY 3.0)

In dit eerste van de artikelen over de geschiedenis van de stad zal ik het dus hebben over Keulen in de tijd van de Romeinen. De overige delen over de geschiedenis van Keulen zullen later volgen.

Milieusticker nodig?

Met de auto naar Keulen? Denk er dan aan dat een milieusticker verplicht is. Je kunt de sticker als je deze nog niet hebt via dit bestelformulier aanvragen en toegestuurd krijgen (hier voor Belgische bezoekers).

Voor de Romeinse tijd

De situatie in West-Europa net voor het begin van de jaartelling is welbekend door de stripboeken van Asterix. De Romeinse generaal Julius Caesar was toen bezig met het veroveren van Gallië, wat strekte tot aan de rivier de Rijn en bewoond werd door Keltische volkeren. Het huidige Keulen maakte in die tijd dus deel uit van Gallië. De volkeren ten oosten van de Rijn werden door de Romeinen Germanen genoemd.

Door toedoen van de Romeinen zou de situatie veranderen. De Eburonen, het Keltische volk dat leefde tussen de Maas en de Rijn, hadden zich de wrok van Caesar op de hals gehaald en zoals gewoonlijk in die tijd werd de stam volledig uitgemoord. Om een bufferzone op te bouwen aan de grens van het pas veroverde Gallië, sloot Caesar vervolgens een verdrag met de Ubiërs. Dit was het Germaanse volk dat ter hoogte van Keulen net ten oosten van de Rijn woonde. De Ubiërs moesten het grensgebied voor de Romeinen verdedigen en in ruil mochten ze de voormalige landerijen van de Eburonen innemen en handel drijven met het Romeinse Rijk.

Begin van een nederzetting

Het door de Ubiërs bewoonde gebied werd ingericht als een civitas, een regio aan de rand van het Romeinse Rijk met relatief veel autonomie. Het middelpunt van de civitas kwam te liggen rond de Romeinse legerkampen aan de rivier. Hoewel over het exacte jaartal twijfel bestaat onder historici, wordt vaak aangenomen dat deze plaats vanaf 19 voor Christus bekend stond als de oppidum Ubiorum. Een oppidum was een versterkte nederzetting van waaruit de omliggende civitas bestuurd werd, terwijl Ubiorum verwijst naar de Ubiërs. De plaats lag op een klein eilandje in de rivier dat tegenwoordig niet meer bestaat, maar ongeveer op de locatie van de Alter Markt en de Heumarkt van het huidige Keulen gelegen heeft.

In de jaren daarop werd de oppidum Ubiorum meer en meer geïntegreerd in het Romeinse Rijk. Zo werd het via Trier aangesloten op het Romeinse wegennetwerk en werd er een groot altaar gebouwd waar de Ubiërs hun godsdienst konden beoefenen. Bovendien gebruikten de Romeinen de plaats als een uitvalsbasis voor hun legers om, zoals ze toen nog van plan waren, de rest van Germanië ten oosten van de Rijn te veroveren. Hier kwam een grote omslag in na de Slag bij het Teutoburgerwoud in het jaar 9. Germaanse legers wisten de Romeinen te verslaan, waarna Rome besloot de Rijn als de uiterste grens van het rijk te beschouwen. Deze situatie zou de komende 350 jaar nauwelijks veranderen.

Stichting van het Romeinse Keulen

De volgende belangrijke gebeurtenis in de geschiedenis van Keulen kwam in het jaar 50, toen de oppidum Ubiorum gepromoveerd werd tot een Romeinse colonia. Een colonia was een stad waar Romeinse burgers naar toe konden verhuizen zonder daarbij hun Romeinse burgerrechten te verliezen.

tekening: Romeinse begraafplaats

Tekening van een Romeinse begraafplaats net buiten de stad

De oppidum Ubiorum kreeg deze status doordat het de geboorteplaats was van Agrippina de Jongere, de dochter van de Romeinse generaal Germanicus. Nadat ze in het jaar 49 trouwde met keizer Claudius, werd haar geboorteplaats dus geëerd door deze op te waarderen tot een colonia. De volledige naam van de nieuwe stad, Colonia Claudia Ara Agrippinensium, verwijst dan ook naar hun huwelijk en kan vertaald worden als de “colonia van Claudius en het altaar van Agrippina”. Dat was natuurlijk een hele mond vol, waardoor de Romeinen in de geschriften vaak naar de stad verwezen als CCAA. Door de lokale bewoners werd de stad eenvoudigweg Colonia genoemd, waarvan de huidige naam Keulen is afgeleid.

In de cultuur van Keulen zijn vandaag de dag ook nog altijd verwijzingen naar Agrippina te vinden. Tijdens het carnaval van Keulen is ze bijvoorbeeld samen met Prins Carnaval en de Boer een van de drie leden van het Kölner Dreigestirn.

Hoofdstad van Germania Inferior

Colonia kende halverwege de eerste eeuw ongeveer 30.000 inwoners, waarmee het samen met Trier een van de grootste steden ten noorden van de Alpen was. Dit was tevens een belangrijke bouwperiode. Zo verrees de bijna vier kilometer lange en acht meter hoge Romeinse stadsmuur in het jaar 70. Ook werd het 130 kilometer lange Eifelaquaduct in deze tijd aangelegd. Dit aquaduct voorzag Colonia van drinkwater uit de Eifel en bereikte de stad uiteindelijk via een 10 meter hoge brug, vanaf waar het water weer verdeeld werd over de fonteinen, de badhuizen en de riolering. Net buiten de stadsmuren bloeiden de handel en de industrie, waarbij Colonia vooral bekend stond om de glasblazers, de smederijen en de pottenbakkers.

foto: Romeinse ruïnes in Keulen

Romeinse ruïnes bij het stadhuis, foto Archäologische Zone Köln (onder CC BY-SA 3.0)

Wat de oorspronkelijke kampen van het Romeinse leger betrof, deze legioenen werden verplaatst naar het latere Xanten en Neuss waar ze strategisch beter van pas kwamen. Wel bleef Colonia de uitvalsbasis van de Classis Germanica. Dit was de Romeinse vloot die verantwoordelijk was voor het patrouilleren van de Rijn en het beschermen van de Noordzeekust.

Tegen het eind van de eeuw was de bevolking van de stad uitgegroeid tot bijna 50.000 inwoners. Voor die tijd was het een grote stad. Met de oprichting van de Romeinse provincie Germania Inferior in 83 werd Colonia dan ook gekozen als hoofdstad van deze provincie. De provincie besloeg het huidige Nederland ten zuiden van de Rijn, een groot deel van België, Luxemburg en een deel van het tegenwoordige Noordrijn-Westfalen in Duitsland.

Hoogtijdagen van Keulen als Romeinse stad

De 2e en 3e eeuw kunnen vervolgens als de hoogtijdagen van Colonia worden beschouwd. Met voortdurend enkele tienduizenden inwoners was het een van de grootste en meest welvarende steden van dit deel van Europa. In de directe nabijheid was enkel Trier 130 kilometer naar het zuiden groter. Het belang van deze twee steden werd nog eens onderstreept tussen 260 en 274, een rumoerige periode van het Romeinse Rijk waarin heel Gallië inclusief de gebieden tot aan de Rijn en Brittannië zich tijdelijk afsplitsten. Colonia was toen tot 271 de hoofdstad van dit kortstondige Gallische Keizerrijk, Trier vervolgens tot 274.

Een laatste belangrijke Romeinse periode volgde tenslotte toen keizers Diocletianus (284-305) en Constantijn de Grote (307-337) aan de macht waren. Het Romeinse Rijk werd in die tijd opnieuw gecentraliseerd, de handel bloeide op en ook het christendom deed zijn intrede. Colonia, dat voluit nog altijd bekend stond als Colonia Claudia Ara Agrippinensium, werd in 297 de hoofdstad van de nieuw gevormde provincie Germania Secunda. Ook werd het christelijke bisdom van Colonia opgericht en werd de heilige Maternus aan het begin van de 4e eeuw aangesteld als de eerste bisschop van de stad. Zijn bisschopsstaf is nog altijd in de schatkamer van de Dom van Keulen te bezichtigen.

foto: tekening van het Romeinse Keulen

Tekening van hoe Keulen er in de 4e eeuw uitzag

In de stad zelf werd rond 310 de eerste brug over de Rijn aangelegd. Een van de redenen was om de steeds fellere aanvallen van Germaanse stammen beter te kunnen weerstaan. Met een brug over de rivier konden de Romeinse soldaten snel aan de Germaanse kant raken. Ook werd aan de oostelijke oever een militaire buitenpost gebouwd, Divitia genoemd, waar 900 soldaten gelegerd waren. De brug en het fort lagen op ongeveer dezelfde locatie als de huidige Deutzer Brücke bij de Heumarkt.

Val van Colonia

Aan alle goede historische tijdperken komt echter een eind, zo ook aan de Romeinse tijd. Tijdens de Grote Volksverhuizing vanaf de 4e eeuw vielen meer en meer Germaanse stammen het steeds zwakker wordende Romeinse Rijk binnen. Colonia kwam bijvoorbeeld in het jaar 355 al in handen van de Franken. Hoewel ze daarna verdragen sloten met de Romeinen om de stad en de provincie in naam van Rome te regeren, waren de Franken in de praktijk sinds halverwege de 4e eeuw al de nieuwe heersers van Colonia. Met de uiteindelijk val van het westelijke deel van het Romeinse Rijk halverwege de 5e eeuw, kwam de Romeinse periode van Keulen volledig ten einde.

Kaart van het Romeinse Keulen

Bekijk je het huidige stratenpatroon van Keulen, dan is er zeker nog het een en ander te herkennen uit de Romeinse Tijd. Ik heb op de kaart hieronder de oude Romeinse stadsmuur en enkele straten zo precies mogelijk getekend. Let er wel op dat de kaart verre van compleet is. Er waren in die tijd natuurlijk veel meer straten dan staan aangegeven.

kaart: locatie oude Romeinse stadsmuur en straten in Keulen

De rode lijnen op kaart vormden de stadsmuur van het Romeinse Keulen. Hiervan zijn enkele kleine delen zoals het stuk muur bij de Dom van Keulen (1 op de kaart) nog bewaard gebleven. Ook staan er nog enkele torens overeind, waarvan de Römerturm (2) en de Helenenturm (3) de bekendste zijn. Denk er overigens aan dat de Romeinse stad in die tijd meteen aan de Rijn lag. Op de plaats van de Heumarkt (4) en de Grote Sint-Martinuskerk (5) bevond zich in die tijd een eilandje (zie tekening verder naar boven) dat eveneens bebouwd was, maar niet onder de bescherming van de stadsmuren viel. Dit eilandje was de oorspronkelijke locatie van de oppidum Ubiorum. Het was ook vanaf hier dat de bovengenoemde brug de stad met de oostelijke oever van de Rijn verbond. In latere eeuwen is het eilandje aan de oever vast komen te liggen.

Met blauw staan verder de twee belangrijkste straten van Colonia aangegeven. Van oost naar west had je de decumanus maximus welke vandaag nog te herkennen is als de Schildergasse. De cardo maximus van noord naar zuid komt overeen met wat tegenwoordig de Hohe Straße heet. Aan het einde van deze straten waren tevens de belangrijkste toegangspoorten tot de stad te vinden en ook begonnen de wegen naar de andere steden in het rijk hier. Het praetorium (6) waar de stadhouder woonde lag niet ver van de oostelijke toegangspoort.

Bewaard gebleven overblijfselen uit de Romeinse tijd

Er zijn in Keulen tenslotte nog talloze overblijfselen uit de Romeinse tijd bewaard gebleven. Zo werden in de 20e eeuw nog houten palen van de brug uit de rivierbedding van de Rijn gehaald. Van het fort aan de oostelijke oever van de rivier zijn verder fundamenten te zien in de parkeergarage van de Lanxess Tower, maar deze ruimte is helaas niet voor het publiek toegankelijk. Ook elders in de stad hoef je niet ver te kijken voor Romeinse restanten. Bij het stadhuis van Keulen vind je bijvoorbeeld de fundamenten van het praetorium, het hoofdkwartier van de Romeinse stadhouder van Colonia. In de Sint-Gereonskerk kun je ook gewelven en mozaïeken uit het einde van de Romeinse periode aantreffen. Verder zijn de reeds genoemde Römerturm en de Helenenturm erg bekend, beide torens van de Romeinse stadsmuur die vandaag de dag nog altijd overeind staan.

foto: Romeinse toren Keulen

De Römerturm in Keulen, foto door Willy Horsch (onder CC BY 3.0)

Het gaat te ver alle overgebleven ruïnes en fundamenten te noemen in dit artikel, maar misschien dat ik er een keer iets over zal schrijven. Als je echt geïnteresseerd bent in de Romeinse geschiedenis kun je voorlopig beter terecht in het voortreffelijke Romeins-Germaans museum. Met enorm veel achtergrondinformatie, maar ook mozaïeken, grafmonumenten, bustes en reconstructies, is dit museum een absolute aanrader.

Met de trein naar Keulen?

De Duitse hogesnelheidstrein ICE

De hogesnelheidstrein is een comfortabele en betaalbare manier Keulen te bereiken. Prijzen beginnen al vanaf €19 via NS International, waarbij je ook nog eens op ieder station in Nederland kunt opstappen!

Publicatiedatum: 17-03-2014. Laatst bijgewerkt op: